Zobacz zanim zniknie - Tajemnicza i imponująca twierdza Thorn

Przetrwały dziesiątki lat, by teraz rozsypywać się w gruz, lub znikać pod bannerami reklamowymi. Zabytkowe toruńskie bunkry, umocnienia, schrony, koszary, a przede wszystkim przepiękne, ceglane forty znikają na naszych oczach. Spieszmy się odkrywać tajemnice naszej twierdzy nim przepadną w pomrokach dziejów.

Toruń od setek lat był ważnym przystankiem na szlakach handlowych. Tu szeroki bród Wisły umożliwiał średniowiecznym kupcom podążającym Bursztynowym Szlakiem bezpieczne przeprawy, tędy przechodzili  ci, którzy pielgrzymowali na północ i ci, których interesy skłaniały do podróży na południe. 

Z racji bliskości granic wznoszono tu fortyfikacje na długo przed zmianami, jakie wojsko pruskie wprowadziło po Wojnach Napoleońskich. Dopiero jednak 1818 rok przyniósł zmiany, których efekty możemy podziwiać do dziś. To właśnie w tym roku, zgodnie z rozporządzeniem pruskiego Ministerstwa Wojny Thorn - jak wówczas nazywało się miasto - zaczął zmieniać się w twierdzę graniczną.  Ta z czasem rozrosła się do takich rozmiarów, że liczba wojskowych w garnizonach dorównywała liczbie cywili mieszkających w mieście. W ciągu kolejnego stulecia  wzniesiono kilkanaście imponujących fortów i ponad sto różnego rodzaju obiektów militarnych - baterii dział, schronów, jak również koszar i innych ważnych obiektów umożliwiających autonomiczne funkcjonowanie twierdzy. 

Dziś trudno to sobie wyobrazić, ale jeszcze sto lat temu Festung Thorn był największą twierdzą w tej części Europy. Dziś dla władz miasta pozostałości pruskiej myśli militarno - urbanistycznej zamiast stanowić atut i być magnesem na turystów, są problemem. W ciągu ostatniej dekady złomiarze i nieumiejętnie działający drobni inwestorzy wyrządzili więcej szkód niż dwie Wojny Światowe i nieposkromiona natura. Zanim nasza twierdza zniknie do reszty, polecamy zobaczyć kilka najbardziej imponujących obiektów. Tu nie tylko można złapać bakcyla miejskiej eksploracji, ale przy okazji poczuć klimat dawno minionych lat. W niektórych obiektach spotkacie też prawdziwych pasjonatów, którzy poświęcają swój czas, energię wiedzę i fundusze na to, by ocalić od zapomnienia co się tylko da. 

Fort I Feste König Wilhelm, obecnie Jan II Sobieski

Jedyny fort pancerny wybudowany na wschodzie II Rzeszy, najnowocześniejszy w całym pasie umocnień Twierdzy Toruń. Obsadzało go ponad 380 żołnierzy, wszyscy zakwaterowani na terenie obiektu. Wojsko Pruskie dbało o to, by zlokalizowany blisko wybrzeża Wisły fort był doskonale wyposażony. Tu w 1905 roku zamontowano pierwszą w mieście baterię dział szybkostrzelnych, a dwa lata później na wyposażeniu znalazły się dopiero wprowadzane do armii karabiny maszynowe. Tym jednak, co nawet dziś robi niesamowite wrażenie jest fakt, że  

Obecnie schron ten jest jednym z lepiej zachowanych obiektów pierścienia zewnętrznego twierdzy, można go zwiedzać po uprzednim umówieniu się z właścicielami, którzy chcą przywrócić pamięć o historii miasta i regularnie prowadzą prace odkrywkowe i konserwacyjne.

https://www.facebook.com/Dom-KulturyMuzeum-Fort-1-Jan-III-Sobieski-730033753684249/

Fot. odrestaurowany front Fortu I - autor michal madajewski

Fort IV, Ludwig Yorck von Wartenburg, obecnie Stanisław Żółkiewski

Fort artyleryjski wzniesiony w latach 1888-1890 mógł pomieścić ośmiuset żołnierzy i oficerów. Otoczony fosą, dostępny poprzez przejście mostem, zachwyca przemyślanymi rozwiązaniami technicznymi. Wiele z nich zachowało się do dziś ledwie na rycinach lub w opisach, ale są też takie, których działanie sprawdzić można własnoręcznie - do takich należy choćby dwustukilogramowa kopuła działa, którą można własnoręcznie obracać. Dobry stan zewnętrzny pozwala też zauważyć jak pruscy architekci militarni dbali o detale i zdobienia. Obiekt miał nie tylko dobrze spełniać zadania obronne, ale też wyglądać godnie. Obecnie Fort V jest jedynym przystosowanym i wykorzystywanym do celów rekreacyjno - turystycznych obiektem tego typu w mieście. Można tu uczestniczyć w zwiedzaniu, żywych lekcjach historii, ale też imprezach tematycznych. 

http://www.fort.torun.pl/_portal/

Fot. Fort IV - widok na odkopaną fosę wewnętrzną wokół Fortu 4

Fort V III Scharnhorst, obecnie Jan Karol Chodkiewicz

Choć wojska niemieckie opuszczając Toruń i oddając obiekty polskich żołnierzom w 1920 roku zabrały ze sobą sporo wyposażenia, a wiele cennych strategicznie, nowoczesnych obiektów zniszczyły, Fort V zachował sporo oryginalnego wyposażenia. Ci, którzy mieli okazję odwiedzać to miejsce jeszcze dekadę temu wspominają, że we wnętrzu znaleźć można było XIX-wieczne toalety, pisuary, umywalki, oryginalne stalowe drzwi, oraz wiele innych detali. Miejsca takie jak to czekają na nowych właścicieli, często zaś kończą jako niszczejąca przestrzeń magazynowa, czy… pieczarkarnia. 

Fot. Fort V wnętrze toalet z Fortu V

Bateria Eksperymentalna AB IV i bateria półpancerna SLB

Między dewastowanymi przez złomiarzy fortami XI i XII, pechowo - bo w miejscu, gdzie przebiegać ma trasa, stoi jeden z najciekawszych  i najoryginalniejszych obiektów militarnych Festung Thorn. Może z zewnątrz nie wygląda tak spektakularnie, a ze zwałów ziemi oczyścili go dopiero kilka lat temu pasjonaci z Toruńskiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego, ale bateria AB IV nie ma swojego odpowiednika w Europie. To właśnie tutaj pruscy inżynierowie testowali nowoczesne rozwiązania z końca XIX wieku - tak architektoniczne, jak i zbrojeniowe. Sprawdzano w praktyce, czy rozkład pomieszczeń w obiekcie jest wystarczająco funkcjonalny, jak sprawna jest wieża pancerna i czy armata o kalibrze 105 mm spełnia oczekiwania projektantów i strategów. Wnioski miały posłużyć konstruktorom przy pracach nad innymi tego typu obiektami na terenie całego królestwa pruskiego. Obecnie działa tu skansen, który oprócz udostępniania zwiedzającym baterii doświadczalnej AB IV, schronu i stanowiska SLB, zbiera i konserwuje mniejsze obiekty z czasów wojen światowych i okresu zimnowojennego - na przykład polski schron składany z 1966 roku Teren skansenu można odwiedzić po uprzednim kontakcie z przedstawicielami fundacji. Warto się pospieszyć, bo właśnie tędy przebiegać ma nowa trasa, a władze miasta pozostają nieugięte i nie zamierzają zmieniać planów budowy. 

http://www.torun.fortyfikacje.pl/

Fot. Bateria SLB

Schron piechoty “typ toruński” 

Takich schronów piechoty w pierścieniu wokół twierdzy było kilka, obecnie niektóre stoją opustoszałe, inne, jak schron J-9 / B-30 przy ul. Grudziądzkiej 194, zagospodarowane zostały przez prywatnych przedsiębiorców. Czym wyróżniają się schrony typu toruńskiego? Jak mówili nam przedstawiciele Toruńskiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego właściwie bardzo łatwo odróżnić je od innych pruskich obiektów tego typu z końca XIX wieku dzięki charakterystycznemu układowi drzwi. W obiekcie J-9 / B-30 układ ten nie został zniszczony. 

Fot.  polski schron z 1966 roku, zimnowojenny, rozkładany - jeden z wyjątkowych eksponatów Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń

Warto spróbować obejrzeć choćby z oddali Fort VIII, który jest w tak fatalnej kondycji, że niebawem może zmienić się w imponującą górę ceglanego gruzu nie zostawiając nawet śladu po pięknych łukowych sklepieniach i  doskonale rozplanowanym układzie korytarzy i pomieszczeń. Zadaniem dla wytrwałych jest tez tropienie schronów przeciwlotniczych i mniejszych stanowisk artyleryjskich. Kto jednak woli zacząć przygodę z Festung Thorn od mniej ekstremalnych eskapad, ten może sprawdzić co z dawnego Magazynu Prowiantowego przetrwało czas rewitalizacji. Podpowiadamy, że w XIX wieku w oknach zamontowane były żaluzje pancerne, a we wnętrzach stały piękne piece chlebowe - pruskie z XIX wieku i polskie z okresu międzywojnia. Niektóre zostały zamurowane, inne zmyślnie ukryte. Jeśli ktoś potrafi dobrze patrzeć, wśród sklepowych wnętrz może dostrzec pewne charakterystyczne detale… 

Tą przeszłością warto  się zainteresować, bo bez niej Toruń zapewne miał by zupełnie inną atmosferę i charakter. 

Fot. zniszczona brama wjazdowa do opustoszałego Fortu VIII